Μπορεί οι ανασκαφές στο λόφο Καστά να μονοπωλούν το ενδιαφέρον τους τελευταίους μήνες, όμως η Αμφίπολη δεν είναι κάτι που ανακαλύφθηκε… χθες.
Αντίθετα, στην περιοχή έχουν βρεθεί στο παρελθόν εντυπωσιακά ευρήματα, χάρη κυρίως στις έρευνες του αρχαιολόγου Δημήτρη Λαζαρίδη.
Ας γνωρίσουμε σήμερα το σημαντικότερο ανασκαμμένο μέχρι στιγμής δημόσιο οικοδόμημα της Αμφίπολης, το Γυμνάσιο, το οποίο βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της αρχαίας πόλης, ανάμεσα στον εξωτερικό και εσωτερικό περίβολο των τειχών, και χρονολογείται από τον 4° αιώνα π.Χ. έως τον 1° αιώνα μ.Χ.
Το Γυμνάσιο, σύμφωνα με άρθρο του δημοσιογράφου-ιστορικού ερευνητή Άρη Μεντίζη στο xronometro.com, περιλαμβάνει κλειστούς και υπαίθριους χώρους άσκησης, συναναστροφής και εκπαίδευσης των νέων, αλλά και χώρους λατρείας των θεών που προστάτευαν τους αθλητές, ενώ ήταν ένα βασικό δημόσιο κτίριο, για τη στρατιωτική και αθλητική εκπαίδευση των νέων. Στο γυμνάσιο προπονούνταν οι αθλητές του δρόμου, δίσκου, ακοντίου, πάλης, πυγμαχίας, ενώ παράλληλα γινόταν και η διαπαιδαγώγησή τους.
Ήταν οι ανασκαφικές έρευνες του Δημήτρη Λαζαρίδη το 1982, που οδήγησαν στην αποκάλυψη του πρώτου μεγάλου δημόσιου κτιρίου, που οι επιγραφές που βρέθηκαν επέτρεψαν την ταύτισή του με το Γυμνάσιο της αρχαίας πόλης.
Οι εγκαταστάσεις του Γυμνασίου βρίσκονται στο νοτιοανατολικό τομέα της πόλης μεταξύ του τείχους της ακρόπολης και του εξωτερικού τείχους σε θέση που ο ανασκαφέας θεωρεί ότι ταυτίζεται με τη θέση του “προαστίου” της Αμφιπόλεως που αναφέρεται από τον Διόδωρο Σικελιώτη, και στο οποίο διέμεναν κατά τον Θουκυδίδη “οι έξω” Αμφιπολίτες.
Το κεντρικό κτίριο του Γυμνασίου εκτιμάται ότι ιδρύθηκε στην Ελληνιστική εποχή, ίσως όμως και στο τέλος της Κλασικής, όπως μαρτυρούν τα αγγεία, τα νομίσματα (πολλά από τα οποία είναι της εποχής του Φιλίππου Β’ και του Μεγάλου Αλεξάνδρου), η τοιχοποιία και οι επιγραφές που βρέθηκαν στο χώρο. Μετά από επεκτάσεις και προσθήκες λειτούργησε ως τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους, οπότε πρέπει να καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά. Τέλος έχει ακόμη μια φάση λειτουργίας στους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για λειτουργία και αρχαιότερου γυμνασίου, σύγχρονου με την ίδρυση της Αμφίπολης
Το κεντρικό κτίριο του Γυμνασίου ήταν η Παλαίστρα. Η κύρια είσοδος ήταν στην ανατολική πλευρά όπου και αποκαλύφθηκε μνημειακή σκάλα, πλάτους 8,70 μ., από την οποία 12 σκαλοπάτια βρίσκονται στη θέση τους. Η σκάλα αυτή οδηγούσε στους εσωτερικούς χώρους του κτιρίου, το οποίο έχει διαστάσεις 46,80 x 36,10 μ..
Στο κέντρο του κτιρίου του Γυμνασίου σχηματίζεται ορθογώνια περίστυλη αυλή που σε όλες τις πλευρές έχει στοές. Στη βόρεια και νότια πλευρά του κτιρίου σχηματίζονται οκτώ δωμάτια, από τέσσερα σε κάθε πλευρά. Από τα δωμάτια αυτά είναι σαφής η χρήση μόνο των δυο γωνιακών της βόρειας πλευράς. Πρόκειται για αίθουσες λουτρού. Καλύτερα διατηρημένη είναι η αίθουσα στη βορειοανατολική γωνία, διαστάσεων 12 x 7 μ., με μαρμάρινα βάθρα στους τοίχους που στήριζαν μαρμάρινους λουτήρες, τέσσερις από τους οποίους βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση στο δάπεδο. Οι λουτήρες τροφοδοτούνταν με νερό από αγωγό που σώζεται στο βόρειο τοίχο και από κρουνούς. Η δεύτερη αίθουσα λουτρού, στη βορειοδυτική γωνία, είναι μικρότερη και πολύ κατεστραμμένη. Ανάμεσα στις δυο αίθουσες λουτρού υπάρχουν άλλα δυο δωμάτια, ίσως βοηθητικοί χώροι.
Στη δυτική πλευρά αποκαλύφθηκε στοά με πεντάστυλη κιονοστοιχία που οδηγούσε στον εσωτερικό υπαίθριο χώρο, που προοριζόταν για ασκήσεις και αγωνίσματα, όπως η πάλη. Η δυτική στοά, σύμφωνα πάντα με τον ανασκαφέα, πρέπει να ήταν από τους πιο σημαντικούς και πολυσύχναστους χώρους του γυμνασίου, κάτι που φαίνεται και από ένα λιθόστρωτο δρόμο που αποκαλύφθηκε εξωτερικά, κατά μήκος της δυτικής πλευράς και οδηγούσε στη δεύτερη είσοδο του Γυμνασίου, στη δυτική πύλη. Στη στοά αυτή βρέθηκαν και έξι βάσεις ερμαϊκών στηλών, ενώ βρέθηκαν και δύο ερμαϊκές στήλες, από τις οποίες η μια φέρει κεφαλή Ερμή.
Στη δεύτερη φάση λειτουργίας του κτιρίου, φαίνεται ότι καταργήθηκε η ανατολική είσοδος, αφού πάνω από τη μνημειακή σκάλα περνά ένας αγωγός. Παράλληλα δημιουργείται μια νέα είσοδος στη βόρεια πλευρά του κτιρίου, που την αποτελεί ένα πρόπυλο με δύο ιωνικού τύπου κίονες και μια σκάλα για την κάθοδο στο εσωτερικό του κτιρίου. Μπροστά σε αυτή την είσοδο βρέθηκε μαρμάρινη στήλη, ύψους 2,65 μ. με σημαντικότατο κείμενο σε 139 σειρές. Πρόκειται για το γνωστό «εφηβαρχικό νόμο», του εφηβάρχου Αδαίου Ευημέρου, στον οποίο, σύμφωνα με τον ανασκαφέα, πρέπει να κωδικοποιήθηκαν παλιότεροι νόμοι σχετικοί με τους εφήβους. Η στήλη αυτή χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 1ου αιώνα π.Χ., όπως φαίνεται από τη μακεδονική χρονολόγηση της επιγραφής Ο νόμος, μετά την εισαγωγή που αναφέρεται στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του εφηβάρχου, χωρίζεται σε 16 κεφάλαια, που δίνουν πλήθος πληροφοριών σχετικών με την αγωγή των εφήβων, με την κοινωνία της Αμφίπολης, τα ήθη της εποχής, αξιώματα αλλά και την τοπογραφία.
Εκτός από τον εφηβαρχικό νόμο, στο γυμνάσιο βρέθηκε επιγραφή που περιέχει αρχαιότερο διάταγμα για την καταχώρηση αγώνων σε γυμνασιαρχικό νόμο που χρονολογείται στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ., καθώς και αναθηματικές επιγραφές στους θεούς προστάτες των αγώνων Ερμή και Ηρακλή, αλλά και σε γνωστά ιστορικά πρόσωπα με υψηλά αξιώματα.
Μετά το θάνατο του Δημήτρη Λαζαρίδη, τον Μάιο του 1985, η συνέχιση της ανασκαφής του Γυμνασίου ανατέθηκε από την Αρχαιολογική Εταιρεία στην κόρη του, επιμελήτρια αρχαιοτήτων Καλλιόπη Λαζαρίδη.
Η ανασκαφική έρευνα απέδειξε ότι το Γυμνάσιο δεν περιοριζόταν μόνο στη Παλαίστρα, αλλά επεκτεινόταν και στο γύρω από αυτήν χώρο αποτελώντας ενιαίο κτιριακό συγκρότημα. Από το συγκρότημα αυτό έχει αποκαλυφθεί, στα βορειοδυτικά της παλαίστρας, σύστημα δεξαμενών για την εξυπηρέτηση των αθλητών και την υδροδότηση του κτιρίου, όπως φαίνεται και από τους αγωγούς που βρέθηκαν.
Βόρεια από την παλαίστρα αποκαλύφθηκε τμήμα στοάς, ο Ξυστός ή κατάστεγος δρόμος, που χρησίμευε για την άσκηση των αθλητών στο δρόμο, σε περίπτωση κακοκαιρίας. Οι ανασκαφές του 1988 και του 1989 αποκάλυψαν τον Ξυστό σε μήκος 80 μ. και συνεχίζεται προς το ανατολικό τμήμα του κτιριακού συγκροτήματος του γυμνασίου μέχρι τη συμπλήρωση ενός σταδίου. Αποκαλύφθηκε επίσης η άφεση για την εκκίνηση των αθλητών μέσα στον Ξυστό, καθώς και η άφεση της Παραδρομίδος, δηλαδή δρόμου παράλληλου προς τον Ξυστό, αλλά υπαίθριου, όπου ασκούνταν στο αγώνισμα του δρόμου όταν οι καιρικές συνθήκες ήταν καλές.
